Czy jeden dzień może zmienić układ całego miasta? Urbanistyka Lizbony przeszła niezwykła metamorfozę po trzęsieniu ziemi, którą można zaobserwować na przykładzie wciąż istniejących dzielnic Alfama i Baixa. Zastosowane rozwiązania miały wielki wpływ na architekturę Portugalii.
Alfama
Najstarsza dzielnica Lizbony jest położona na wzgórzu w sąsiedztwie rzeki Tag. Swoją nazwę zawdzięcza obecności źródeł mineralnych – arabskie słowo Al-hamma oznaczające fontannę lub łaźnię. Jednak to nie jedyne świadectwo jej pochodzenia. Założona przez Maurów1 na stoku rzeki Tag, kształtowała swoją urbanistykę na wzór niezdobytego labiryntu, charakterystycznego dla Maghrebu2. Wąskie, strome uliczki utrudniały atak na centrum ówczesnego miasta – cytadeli Castelo de São Jorge3. Ciasna zabudowa wpływa jednak niekorzystnie na higienę i warunki życia, dlatego dzielnicę od początku zamieszkiwała najuboższa ludność oraz rybacy. Tamtego dnia, podczas trzęsienia ziemi Alfama ocalała jako jedyna, ze względu na swoje wysokie położenie.
Dzień Wszystkich Świętych
1 listopada 1755 9:40 rano 3 minuty trzęsienia ziemi 8,7-9 w skali Richtera 20 metrowa fala tsunami 5-dniowy pożar 85% zniszczonego miasta 30,000–40,000 zabitych ludzi
Baixa Pombalina4
Urbanistyka Lizbony i odbudowa reprezentacyjnego śródmieścia po trzęsieniu ziemi została powierzona Markizowi de Pombal5. Wraz z pomocą inżynierów Manuela da Maia, Eugénio dos Santos i Carlos Mardel, stworzyli innowacyjne rozwiązania architektoniczno-urbanistyczne, projektowane z myślą o zagrożeniach sejsmicznych, zabezpieczeniach przeciwpożarowych oraz warunkach sanitarnych. Całość założenia rozpoczynała się przy Tagu – brzeg rzeki został dodatkowo uzbrojony wałami. Wielka przestrzeń placu Praça do Comércio, zbudowanego na obszarze dawnego pałacu królewskiego została otoczona z trzech stron budynkami. Centralnie położony Łuk Triumfalny podkreśla główną oś Rua Augusta, od której rozrasta się ortogonalna siatka szerokich ulic. Całość zamyka kolejny plac Rossio.
Architektura antysejsmiczna
Monumentalne budynki, oprócz ujednoliconego klasycznego detalu architektonicznego posiadały specjalną konstrukcję rozprowadzającą siły sejsmiczne – drewniany szkielet-klatka i fundamenty palowe. Ponadto zastosowano sięgające ponad dachy ściany ogniowe oraz nowoczesne urządzenia sanitarno-kanalizacyjne. Prefabrykowane elementy przyspieszyły odbudowę dzielnicy. Trzęsienie ziemi w Lizbonie przyniosło specyficzne zmiany w architekturze, na podstawie których wykształciły się Styl Pombalina. Natomiast zastosowane rozwiązania urbanistyczne i techniczne stały się wzorem dla wielu miast na całym świecie.
1Dominacja Maurów na Półwyspie Iberyjskim trwała od VIII do XII w. 2Region północno-zachodniej Afryki, powstały na skutek ekspansji arabskiej w średniowieczu. 3Zamek został odbity przez Chrześcijan podczas Rekonkwisty w połowie XII w. 4Dzisiejsza dzielnica Baixa, częściowo Baxia-Chiado i Cais do Sodré. 5Właściwie Sebastião José de Carvalho e Melo.
