Niewielki Żyrardów pod Warszawą ma klimat angielskiego miasta przemysłowego. Nie bez przyczyny. Pierwsze co rzuca się w oczy po przyjeździe do miejscowości to spójna, ceglana zabudowa. Taka jednolitość w urbanistyce nie jest często spotykana w Polsce. Jednak niewiele osób zdaje sobie sprawę, że Żyrardów jako miasto-ogród, powstał w oparciu o koncepcję brytyjskiego planisty i urbanisty Ebenezera Howarda.
Koncepcja miasta-ogrodu
Rewolucja przemysłowa w XIX wiecznej Anglii wpłynęła bardzo mocno na urbanistykę. Ludzie masowo zaczęli napływać do miast w poszukiwaniu pracy, co doprowadziło do przeludnienia i pogorszenia warunków bytowych. Odpowiedzią na ten problem miały być właśnie “miasta-ogrody” na obrzeżach wielkich ośrodków przemysłowych. Ebenezer Howard w swojej koncepcji próbował połączyć cechy zabudowy miejskiej i wiejskiej. Zaletami, które miały przyciągać nowych mieszkańców były:
niewielkie zaludnienie – 32 000 ludzi na 9 000 akrach (3642 ha),
tereny zielone (stosunek 4:1 z terenami zabudowanymi)
samowystarczalność miasta,
infrastruktura miejska i dostęp do życia kulturalno-towarzyskiego,
zwarta, niska zabudowa mieszkaniowa.
Jego satelickie “miasto-ogród” miało plan pierścieniowy. Bulwary rozchodziły się promieniście o jego centrum, dzieląc miasto na sześć równych części. Pośrodku miał znajdować się okrągły plac z ogrodem i otaczającymi go budynkami publiczno-kulturalnymi. Kolejne, rozchodzące się od centrum pierścienie to: Publiczny Park Centralny, szklana arkada – targowisko, strefa mieszkaniowa, pas zieleni oraz strefa przemysłowa. Sześć takich satelickich ośrodków usytuowano wokół miasta centralnego. Wszystkie były ze sobą skomunikowane a pomiędzy nimi rozciągały się pola uprawne. W Polsce najwięcej “miast-ogrodów” powstało wokół Warszawy.
Żyrardów jako miasto-ogród nie odzwierciedlał dokładnej koncepcji Howarda, ale adaptował wiele jej cech. Osada powstał pośród pól i lasów w 1830 roku, kiedy to na zlecenie rządu Królestwa Polskiego Filip de Girard1, przeniósł tutaj fabrykę wyrobów lnianych2. Jednak dopiero w 1857 roku, nowi właściciele fabryki Karol Hielle i Karol Dittrich, rozbudowują osadę w oparciu o ideę “miasta-ogrodu”.
Żyrardów – miasto ogród
Starannie przygotowane plany miały uczynić Żyrardów samowystarczalnym ośrodkiem. Powstają osiedla pracownicze. Niska zabudowa miała wyższe standardy. Została uzupełniona o przydomowe ogródki i komórki, pozwalające na przechowywanie zapasów i hodowlę niewielkich zwierząt. Dla wyższych urzędników fabryki zaprojektowano siedem willi, inspirowanych renesansem francuskim. Część usługowa obejmowała m.in. ochronkę, szkoły, młyny, rzeźnię, sklepy, kąpielisko, pralnię, stołówkę, straż pożarną, szpital, kościoły i cmentarz. Całość zabudowy posiadała jednolity styl i materiały (cegła). Oczywiście nie zapomniano o zieleni. Budynki powstawały na dużych działkach, w towarzystwie ogrodów i pasów zieleni. Publiczne parki zostały uzupełnione o infrastrukturę sportową (boiska) i kulturalną (amfiteatry). Aż do wybuchu I Wojny Światowej, Żyrardów był największą fabryką wyrobów lnianych w Europie.
1Philippe Henri de Girard to francuski inżynier i wynalazca m.in. turbiny do odzyskiwania energii fal morskich i maszyny do mechanicznego przędzenia lnu. W 1825 roku na zlecenie ministra skarbu rządu Królestwa Polskiego – księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, objął stanowisko naczelnego mechanika przy Wydziale Górniczym Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Co ciekawe bardzo polsko brzmiąca nazwa miasta pochodzi od francuskiego nazwiska Filipa de Girarda – czyt. Filipa de Żirarda. 2Pierwotnie fabryka znajdowała się na Marymoncie – dzielnica Warszawy.
